Symfonia: Podróż Przez Historię i Ewolucję Formy Muzycznej

Symfonia to rozbudowana kompozycja muzyczna przeznaczona na orkiestrę, zazwyczaj składająca się z kilku odrębnych części, zwanych częściami lub ruchami. Jest to jedna z najważniejszych form muzyki klasycznej, która ewoluowała na przestrzeni wieków, od baroku po współczesność. Słowo "symfonia" wywodzi się z języka greckiego, gdzie συμφωνία (symphōnía) oznaczało harmonię dźwięków lub współbrzmienie.

https://www.youtube.com/watch?v=0gcJCdgAo7VqN5tD

Etymologia i Pochodzenie Nazwy

Słowo symfonia ma swoje korzenie w starożytnej Grecji. Termin συμφωνία (symphōnía) składa się z przedrostka σύν (syn) oznaczającego "razem" oraz φωνή (phōnē) oznaczającego "dźwięk". Pierwotnie odnosiło się do zgodności dźwięków, harmonii, a także koncertu muzyki wokalnej i instrumentalnej. Przymiotnik σύμφωνος (sýmphōnos) tłumaczy się jako "harmonijny".

W starożytnej Grecji i średniowiecznej teorii muzyki, symfonia była synonimem konsonansu, czyli współbrzmienia przyjemnego dla ucha, w przeciwieństwie do διαφωνία (diaphōnía), oznaczającej dysonans, czyli współbrzmienie nieharmonijne. W średniowieczu i później, łacińska forma symphonia zaczęła być używana do określania różnych instrumentów muzycznych, szczególnie tych, które mogły wydawać jednocześnie więcej niż jeden dźwięk. Izydor z Sewilli, żyjący w VII wieku, jako pierwszy użył terminu symphonia w odniesieniu do dwugłowego bębna. W średniowiecznej Francji, od około 1155 do 1377 roku, słowo symphonie było nazwą instrumentu organistrum, znanego również jako lira korbowa.

W późnośredniowiecznej Anglii termin symphony stosowano w obu tych znaczeniach, zarówno w odniesieniu do instrumentu, jak i harmonii dźwięków. Z kolei w XVI wieku w Anglii termin ten zaczęto utożsamiać z cymbałami. W Niemczech, od końca XVI do XVIII wieku, Symphonie było ogólnym określeniem na szpinety i wirginały, instrumenty klawiszowe z rodziny klawesynów.

W kontekście "brzmienia razem", termin symfonia zaczął pojawiać się w tytułach dzieł kompozytorów XVI i XVII wieku. Przykłady to zbiory utworów sakralnych Sacrae symphoniae Giovanniego Gabrielego (1597) i Symphoniae sacrae, liber secundus (1615), Eclesiastiche sinfonie, dette canzoni in aria francese, per sonare, et cantare, Op. 16 Adriano Banchieriego (1607), Sinfonie musicali, Op. 18 Lodovico Grossiego da Viadany (1610), oraz Symphoniae sacrae, Op. 6 i Symphoniarum sacrarum secunda pars, Op. 10 Heinricha Schütza (1629 i 1647). Z wyjątkiem kolekcji Viadany, która zawierała muzykę instrumentalną i świecką, były to zbiory sakralnych utworów wokalnych, niekiedy z akompaniamentem instrumentalnym. W tych wczesnych przykładach, termin symfonia był używany raczej w sensie ogólnym, jako zbiór utworów muzycznych, a nie jako określenie konkretnej formy muzycznej.

Symfonia w Erze Baroku

W XVII wieku, w epoce baroku, terminy symphony i sinfonia były używane w odniesieniu do różnorodnych kompozycji instrumentalnych, w tym utworów wprowadzających do oper, oratoriów i kantat, a także samodzielnych utworów instrumentalnych. Często były to fragmenty większych dzieł. W tym okresie terminologia muzyczna nie była jeszcze w pełni ustandaryzowana, a symfonia mogła oznaczać zarówno krótki utwór instrumentalny, jak i bardziej rozbudowaną kompozycję.

Szczególnie istotna dla rozwoju symfonii była sinfonia operowa, znana również jako uwertura włoska. Do XVIII wieku ustaliła się jej standardowa struktura składająca się z trzech kontrastujących części: szybka – wolna – szybka i taneczna. Ta forma jest powszechnie uważana za bezpośredniego prekursora klasycznej symfonii orkiestrowej. W XVIII wieku terminy uwertura, symfonia i sinfonia były często używane zamiennie.

W XVII wieku kompozycje na większe zespoły instrumentalne nie precyzowały jeszcze dokładnie, jakie instrumenty mają grać poszczególne partie, jak to stało się normą w XIX i XX wieku. Kompozytorzy XVII wieku pisząc utwory, zakładali, że będą one wykonywane przez dostępny zespół muzyków. Przykładowo, partia basso continuo w sinfonii XVII-wiecznej nie określała konkretnie, które instrumenty mają ją wykonywać. Wykonanie mogło obejmować niewielką grupę basso continuo, np. wiolonczelę i klawesyn, ale w przypadku większego budżetu i potrzeby mocniejszego brzmienia, basso continuo mogło zawierać wiele instrumentów akordowych (klawesyn, lutnię itp.) i instrumentów basowych, takich jak wiolonczela, kontrabas, viola da gamba, a nawet serpent, wczesny instrument dęty basowy.

Symfonia w Erze Galanterii i Klasycyzmu

Okres przejściowy między barokiem a klasycyzmem, zwany często stylem galant lub rokoko (około 1730-1770), odegrał kluczową rolę w kształtowaniu symfonii klasycznej. Kompozytorzy tacy jak Giovanni Battista Sammartini, Johann Stamitz i inni członkowie szkoły mannheimskiej eksperymentowali z nowymi formami i technikami kompozytorskimi, które miały wpływ na rozwój symfonii.

W epoce klasycyzmu (około 1750-1820), symfonia ustaliła się jako czteroczęściowa forma muzyczna na orkiestrę, zazwyczaj o następującej strukturze:

1. Część pierwsza: Szybka (allegro), często w formie sonatowej, charakteryzująca się dramatycznym i dynamicznym charakterem. Forma sonatowa zazwyczaj składa się z ekspozycji, przetworzenia i repryzy.
2. Część druga: Wolna (andante, adagio lub largo), o charakterze lirycznym i kantylenowym, często w formie ABA lub wariacji.
3. Część trzecia: Umiarkowanie szybka (allegretto lub moderato), zazwyczaj menuet lub scherzo, o charakterze tanecznym lub żartobliwym. W symfoniach Haydna i Mozarta często pojawia się menuet, natomiast Beethoven wprowadził scherzo.
4. Część czwarta: Szybka (allegro, presto lub vivace), finał, często w formie sonaty lub ronda, o charakterze radosnym i energicznym.

Do najważniejszych kompozytorów symfonii klasycznych należą Joseph Haydn, często nazywany "ojcem symfonii", Wolfgang Amadeus Mozart i Ludwig van Beethoven. Haydn skomponował ponad 100 symfonii, Mozart ponad 40, a Beethoven 9, ale te dziewięć symfonii Beethovena wywarło ogromny wpływ na dalszy rozwój gatunku.

Symfonia w Erze Romantyzmu

W epoce romantyzmu (około 1820-1900), symfonia przeszła dalszą transformację. Kompozytorzy romantyczni, tacy jak Franz Schubert, Felix Mendelssohn, Robert Schumann, Johannes Brahms, Piotr Czajkowski i Antonín Dvořák, rozszerzyli zakres emocjonalny i wyrazowy symfonii, nadając jej bardziej osobisty i subiektywny charakter. Symfonie romantyczne często są dłuższe i bardziej monumentalne niż klasyczne, a orkiestra rozrosła się, stając się bardziej kolorowa i bogata w brzmienie.

W romantyzmie pojawiły się również symfonie programowe, inspirowane literaturą, historią, naturą lub innymi pozamuzycznymi ideami. Przykładem symfonii programowej jest Symfonia fantastyczna Hectora Berlioza. Niektórzy kompozytorzy, jak Gustav Mahler, rozszerzyli formę symfonii do gigantycznych rozmiarów, zarówno pod względem obsady wykonawczej, jak i czasu trwania. Symfonie Mahlera często trwają ponad godzinę i wymagają ogromnych orkiestr i chórów.

Późny Romantyzm, Modernizm i Postmodernizm

W późnym romantyzmie (około 1890-1920) i modernizmie (od około 1900), symfonia nadal ewoluowała, odzwierciedlając zmiany w estetyce muzycznej. Kompozytorzy tacy jak Jean Sibelius, Ralph Vaughan Williams, Dmitrij Szostakowicz i Igor Strawiński kontynuowali tradycję symfoniczną, jednocześnie eksperymentując z nowymi technikami kompozytorskimi i brzmieniami. W XX wieku symfonia stała się bardziej zróżnicowana stylistycznie, obejmując szerokie spektrum estetyk, od neoklasycyzmu po awangardę.

W postmodernizmie (od lat 70. XX wieku) symfonia nadal jest żywą formą muzyczną, choć kompozytorzy często podchodzą do niej z większą swobodą i eklektyzmem. Niektórzy kompozytorzy postmodernistyczni nawiązują do tradycji symfonicznej, inni ją dekonstruują lub łączą z elementami innych gatunków muzycznych.

Symfonie na Orkiestrę Dętą

Oprócz symfonii na orkiestrę symfoniczną, istnieje również tradycja symfonii pisanych na orkiestrę dętą. Symfonie na orkiestrę dętą, choć mniej powszechne, stanowią ważną część literatury muzycznej. Kompozytorzy tacy jak Paul Hindemith i Vincent Persichetti napisali znaczące symfonie na orkiestrę dętą, wykorzystując unikalne możliwości brzmieniowe tego zespołu.

Inne Współczesne Zastosowania Słowa "Symfonia"

Współcześnie termin "symfonia" może być używany również w szerszym kontekście, nie tylko w odniesieniu do formy muzycznej. Może oznaczać harmonię, współbrzmienie lub złożoną całość, np. "symfonia smaków" w kontekście kulinarnym, czy "symfonia kolorów" w opisie krajobrazu.

Podsumowanie

Symfonia to forma muzyczna o bogatej historii i ewolucji. Od swoich korzeni w barokowej sinfonii operowej, poprzez klasyczną symfonię czteroczęściową, romantyczne symfonie programowe i monumentalne dzieła późnego romantyzmu, aż po różnorodne interpretacje w XX i XXI wieku, symfonia pozostaje jedną z najważniejszych i najbardziej wpływowych form muzyki instrumentalnej. Jest świadectwem nieustannego rozwoju języka muzycznego i kreatywności kompozytorów na przestrzeni wieków.

Jeśli chcesz poznać inne artykuły podobne do Symfonia: Podróż Przez Historię i Ewolucję Formy Muzycznej, możesz odwiedzić kategorię Rachunkowość.